آرایه های ادبی (1)

آرایه های ادبی، یک از مهم ترین موضوعات در ادبیات فارسی می باشد. استفاده مناسب از آرایه های ادبی، باعث تاثیر گذاری بیشتر، زیبایی و گوش نوازی سخن شاعر یا نویسنده می شود بنابراین، یادگیری این صنایع می تواند در راستای ارتقای شعر و نثر شما اثر بخش باشد. در این اموزش قصد داریم؛ یکی از مهم ترین بخش های آرایه های ادبی یعنی بدیع لفظی را معرفی کنیم. شما می توانید، با به کار گیری آرایه های بدیع لفظی به افزایش موسیقی و زیبایی اشعار و نوشته های خود بیفزایید.
آرایه های ادبی چیست ؟ آرایه‌های ادبی یا صناعات ادبی یا صنایع بدیع در ادبیات فارسی، به‌کار بردن فنونی است که رعایت آن‌ها بر جلوه‌ها و جنبه‌های زیبایی و هنری سخن می‌افزاید.
آرایه های ادبی را میتوان در دو دسته آرایه های لفظی و آرایه های معنوی دسته بندی کرد. بر اساس این دسته بندی، مهم ترین آرایه های ادبی را در دسته آرایه های لفظی مرور خواهیم کرد تا به درک بیشتری از صنایع زیباشناسی لفظی برسیم.

آرایه های ادبی لفظی

به آن دسته از آرایه‌های ادبی که از تناسب‌های آوایی و لفظی میان واژه‌ها پدید می‌آید می‌گویند.

واج‌آرایی (نغمۀ حروف)

به تکرار یک واج صامت یا مصوت در یک بیت یا عبارت گفته می‌شود؛ به گونه‌ای که طنین آن در گوش بر جای بماند و باعث پیدایش موسیقی آوایی در آن بخش از سخن شود.

برای مثال:         خیزید و خز آرید که هنگام خزان است         باد خنک از جانب خوارزم وزان است

(واج‌آرایی با تکرار صامتهای /خ/ و /ز)

قابل ذکر است که واج تکرارشونده ممکن است صامت یا مصوت باشد.

سجع

آرایه سجع یا «تَسجیع» بدین گونه است که گوینده، سخن خود را با «سجع» بیان کند،  یعنی واژه‌های پایانی دو یا چند جمله را از نظر وزن یا حروف آخر کلمه یا هر دو همانند سازد. کلامی که با سجع بیان شود «مُسَجَّع» و جمله های همانند را «قَرینه» گویند.

آرایه سجع بر سه قسم است:

1)سجع مطرف

2)سجع متوازی

3)سجع متوازن

سجع متوازی، آن است که کلمات در وزن و حرف رَوی، هر دو، مطابق باشند. مانند: (یار، غار)، (مست، پست)، زیباترین سجع، سجع متوازی است. حسن آرایه های لفظی بدیع، بسته به موسیقی و آهنگی است که واژه ها به کلام می بخشند و این در سجع متوازی بیشتر است.

سجع مُطَرَف، آن است که واژگان در حرف رَوی، یکی، ولی در وزن، مختلف باشند؛ مانند: (دانشمند، پند) (راز، نواز)

سجع متوازن، آن است که کلمات قرینه، در وزن، متفّق، ولی در حرف رَوی، مختلف باشند؛ مانند:

(مواج، نقاد) (کام، کار)

ترصیع

آن است كه كلمات مصراعی با مصراع دیگر یا جمله ای با جمله ی دیگر، در وزن (هجا یا بخش ) و حروف پایانی یكسان باشد( تقابل سجع های متوازی ) غیر از واژگان تكراری بقیه كلمات با هم سجع متوازی باشند.

مثال :         ای منــوّر بـه تـو نجـوم جـلال         وی مقـرّر بـه تـو رسـوم كمـال

موازنه

تقابل سجع های متوازن ( یكسانی كلمه های دو مصراع یا دو جمله در وزن ) .

مثال: الهی ، جان ما را صفای خود ده و دل ما را هوای خود ده

جان ، دل  = سجع متوازن  /  صفا ،هوا = سجع متوازی /   كاربرد دو سجع متوازن و متوازی در كنار هم آرایه ی موازنه ایجاد كرد.

جناس

جناس یا همجنس‌سازی نزدیکی هرچه بیشتر واژه‌ها از نظر لفظی است. در این مقاله به مهم ترین انواع جناس می پردازیم.

جناس تام

در جناس تام، تمام صامت‌ها و مصوت‌های دو کلمه یکسان هستند، اما معنی آنها با یکدیگر متفاوت است. به عبارتی دیگر، واژگانی که دو بار در یک بیت یا عبارت به کار می‌روند و هر بار معنایی متفاوت از آنها برداشت می‌شود، متجانس‌اند.

مثال:

خرامان بشد سوی آب رَوان

چنان چون شده باز یابد رُوان

(رَوان در مصراع نخست به معنی جاری و درمصراع دوم به معنی روح است)

جناس ناقص

هر گاه دو واژه در یکی از موارد آوایی زیر با هم اختلافی جزئی داشته باشند و در یک بیت یا عبارت به کار روند. انواع آن جناس ناقص، جناس زاید، جناس مذیّل، جناس مرکّب، جناس مفروق، جناس مقرون، جناس متشابه، جناس مطرّف، جناس خط، جناس لفظ و جناس مکرّر هستند.

جناس محرّف ( جناس ناقص حرکتی )

اختلاف دو واژه در اعراب جناس ناقص محرف یا جناس ناقص حرکتی می باشد.

مثال:    ای گدایان خرابات خدا یار شماست    چشم اِنعام ندارید ز اَنعامی چند

جناس ناقص اختلافی

هر گاه دو رکن جناس در یکی از حروف با هم اختلاف داشته باشند، به آن جناس اختلافی یا جناس ناقص به حرف می‌گویند. مانند: (کام، گام) ( بست، پست)

جناس ناقص افزایشی:

در دو رکن جناس هرگاه یکی از ارکان یک حرف بیشتر داشته باشد، به آن جناس ناقص افزایشی می گویند.

مانند : (خلاص، خاص)

امید است که با مطالعه مهم ترین نکات آرایه ها و صنایع بدیع لفظی به درک صحیحی از آنها رسیده باشید.