آرایه های ادبی, ادبیات فارسی
تشبیه
اکتبر
آرایه ادبی تشبیه
تشبیه، یکی از مهم ترین و تاثیر گذارترین آرایه های ادبی علم بیان و زبان و ادبیات فارسی است، موضوع علم بیان بحث در(صورت های متفاوت و متمایز خیال) است زیرا به وسیله این صور می توان یک مفهوم را به شیوه های متفاوتی بیان کرد یکی از این صورت ها آرایه تشبیه می باشد استفاده مناسب از این آرایه ادبی می تواند ، باعث تاثیر گذاری بیشتر، زیبایی معنایی سخن شاعر یا نویسنده می شود بنابراین، در این مقاله به اختصار درباره این آرایه ادبی صحبت خواهیم کرد چرا که یادگیری این تشبیه می تواند در راستای ارتقای شعر و نثر شما اثر بخش باشد؛ شما می توانید، با به کارگیری مناسب این آرایه و انواع آن به زیبایی هر چه بیشتر شعر و نثر خود بیفزایید.
تشبیه : تشبیه در لغت مانند کردن چیزی است به چیز دیگر در یک یا چند صفت؛ اما در اصطلاح علم بیان تشبیه ادعای همانندی و اشتراک چیزی است با چیز دیگر در یک یا چند صفت.
مثال :
شبی چون چاه بیژن تنگ و تاریک
در این مثال منوچهری شب را به چاهی تنگ و تاریک تشبیه کرده است.
ارکان تشبیه :
تشبیه را به چهار رکن: مشبه، مشبه‌ٌبه، ادات تشبیه و وجه شبه تقسیم کرده‌اند که مشبه و مشبه‌ٌبه را که در اصطلاح طرفین تشبیه می‌نامند، دو رکن اصلی تشبیه به شمار می‌آیند.
مشبّه: کلمه‌ای است که آن را به چیز دیگر مانند کرده‌اند.یا کلمه ای است که چیزی به آن مانند شده است.
مشبه به: چیزی که مشبّه ، به آن مانندشده را مشبّه‌به می‌گویند.
ادات تشبیه: به اداتی که نشانگر تشبیه هستند، ادات تشبیه گفته میشود. پرکاربردترین این ادات عبارت‌اند از: «مانند، مثل، همانند، به‌سان، چون، چو، به کردار، پنداری، گویی، به رنگ، به شکل، به اسلوب و…».
۴-وجه شبه: به امر ادعایی که ارتباط مشبّه و مشبّه‌به را نشان می‌دهد و نحوهٔ مانندگی آنها را نشان می‌دهد، وجه شبه می‌گویند.
مثال :
دل شکسته حافظ به خاک خواهد برد چو لاله، داغ هوایی که در جگر دارد
مشبه : دل شکسته
مشبه به : لاله
ادات تشبیه : چو
وجه شبه : داغ بر جگر داشتن ( منظور سیاهی داخل گل لاله )
نکته مهمی که در تشبیه باید در نظر داشته باشیم، این است که توجه و تمرکز اصلی ما باید روی مشبه‌به باشد، زیرا وجه شبه از آن دریافت میشود
انواع تشبیه از جهت وجود یا عدم ادات تشبیه :
تشبیه مرسل : اگر ادات تشبیه ذکر شود، تشبیه مرسل نامیده می شود.
مثال :
به همراه دلی چون طشت آتش کویرآغوش وا کن آمدم من
تشبیه موکد : اگر ادات تشبیه حذف شود، تشبیه موکد نامیده می شود.
مثال:
سودای تو آتشی جهانسوز هجران تو ورطه ای خطرناک
انواع تشبیه به اعتبار وجه شبه :
تشبیه مفصل : اگر وجه شبه در تشبیه ذکر شود تشبیه مفصل است.
مثال :
صحبت ابلهان چو دیگ تهی است کز درون خالی از برون سیهی است
تشبیه مجمل : اگر وجه شبه در تشبیه ذکر نشود تشبیه مجمل است.
مثال :
همچو چشم سوزنی شکل دهانش بسته زناری چو زلفش بر میانش
تشبیه بلیغ : اگر هم ادات و هم وجه شبه حذف شوند تشبیه بلیغ است، که رساترین و زیباترین شکل تشبیه محسوب می شود، زیرا ادعای همانندی و اشتراک بین مشبه و مشبه به در این نوع تشبیه قوی تر است در این گونه تشبیهات اداعای یگانگی مشبه و مشبه به مطرح است نه ادعای همانندی و اشتراک.
مثال :
دل سراپرده ی محبت اوست دیده آیینه دار طلعت اوست
می آفتاب زرفشان ، جام بلورش آسمان مشرق کف ساقیش دان مغرب لب یار آمده
اضافه تشبیهی(تشبیه اضافی، تشبیه بلیغ):
ترکیبات اضافی در زبان فارسی چند نوع اند. یکی از اقسام اضافه در زبان فارسی، اضافۀ تشبیهی است که از انواع تشبیهِ بدون ادات و وجه شبه محسوب می شود و بردو نوع است:
اضافۀ مشبه، به مشبهٌ بِه، مثل: لبِ لعل، قدِ سرو
اضافۀ مشبهٌبِه، به مشبه، مثل: کمندِ زلف، نرگسِ چشم، اَفسرِ گُل، باغِ وصل
در اضافۀ تشبیهی که آن را «تشبیه بَلیغ» نیز می گویند، اَدات و وجه شبه پنهان است و بیان نمی شود و تشبیه به صورت یک ترکیب اضافی بیان می شود که یکی از دو طرف ترکیب، به طرف دیگر مانند میشود. در اضافۀ تشبیهی، رابطۀ مُضاف و مُضافٌ اِلَیه بر پایۀ تشبیه است؛ یعنی یکی از این دو طرف به دیگری مانند می شود.
مثال : در اتش عشق تو سوزانم چو شمع
انواع تشبیه به اعتبار مفرد یا مرکب بودن وجه شبه :
وجه شبه مفرد : وقتی که وجه مشترک یک صورت ذهنی بیشتر نباشد و ترکیبی از امور متعدد نباشد.
مثال :
عزم کردند آن جفاکاران به جمع تا ببرند آن گدا را سر چو شمع
وجه شبه سرجدا کردن است که مفرد است.
وجه شبه مرکب : وقتی وجه شبه مرکب از چند صورت ذهنی باشد.
مثال :
هلال عید پدید آمد از سپهر کبود چو شمع زرین پیش زمردین محراب
وجه شبه جمعی از ظهور چیزی زرین بر پهنه ای کبود.
تشبیه تمثیل : تشبیهی که وجه شبه آن مرکب باشد، یا به قول سکاکی وجه شبه آن از امور متعدد ترکیب شده باشد.
مثال:
اظهار عجز پیش ستمرگر ز ابلهی است اشک کباب باعث طغیان آتش است
تشبیه از نظر عقلی و حسی بودن مشبه و مشبه‌به :
تشبیه حسی به حسی:
در این تشبیه، هم مشبه و هم مشبه‌به حسی هستند. منظور از حسی بودن این است که با یکی از حواس پنجگانه چشایی، بینایی، لامسه، شنوایی و بویایی قابل درک باشند.
مثال :
حرف‌هایم مثل یک تکه چمن روشن بود.
تشبیه عقلی به حسی :
منظور از عقلی امری است که با حواس پنجگانه قابل درک نباشد.
مثال :
دین او چون حباب گشت خراب رفت بر باد از آنکه بود بر آب
تشبیه حسی به عقلی:
در این نوع تشبیه که به ندرت وجود دارد، شاعر وجه شبه مورد نظرش را ذکر می‌کند و این نوع تشبیه همواره مفصل است. اگر هم این تشبیه به صورت مجمل بیان شود، یا نمی‌توان آن را درک کرد یا اینکه فهم آن دقیق نخواهد بود.
مثال :
فارغ از سودم و زیان چو عدم
طرفه بی سود و بی زیان که منم
تشبیه عقلی به عقلی:
در این نوع تشبیه نیز لازم است وجه شبه ذکر شود؛ (یا اینکه مشبه‌به عقلی در وجه شبهی بسیار معروف باشد)، زیرا از مشبه‌به عقلی معنای واضح و صریحی نمی‌توان دریافت.
مثال:
خرد همچو جان است زی هوشیار خرد را چنین خوار مایه مدار
خرد مشبه است و جان مشبه به و هر دو از امور عقلانی هستند.
انواع تشبیه به اعتبار تعدد طرفین :
تشبیه ملفوف : وقتی شاعر چند مشبه و مشبه به را با هم می آورد و با آرایه لف و نشر آنها را به هم ربط می دهد.
مثال :
آن نه زلف و است و بناگوش که روز است و شب است
شاعر دو مشبه به ( زلف و بناگوش ) را به دنبال هم آورده است و دو مشبه به (روز و شب ) را به دنبال هم ؛ که به طریقی لف نشر می شود
تشبیه مفروق :
وقتی شاعر چند تشبیه بیاورد که هر مشبه همراه و در کنار مشبه خود باشد.
مثال:
زمین چو کام نهنگ و گیا چو پنجه شیر سپهر چون دم طاووس و شب چو پرغراب
زمین از جهت سختی به کام نهنگ، گیا از جهت سر تیزی چون پنجه شیر، سپهر از جهت زیبایی چون دم طاووس و شب از جهت سیاهی چون پر غراب است.
تشبیه تسویه:
وقتی مشبه متعدد باشد و مشبه به یکی.
مثال:
روزگار من و زلف تو سیه همچو شب است لب جانبخش تو و گفته من چون رطب است
روزگار من و زلف تو مشبه است و شب مشبه به و همچنین لب جانبخش تو و گفته ی من مشبه و رطب مشبه به است هر دو تشبیه تسویه هستند.
تشبیه جمع :
وقتی مشبه یکی باشد و مشبه به متعدد باشد.
مثال:
گاه بر رفتن چو مرغ و گاه پیچیدن چو مار گاه رهواری چو کبک و گاه برجستن چو گوی
سایر اقسام تشبیه :
تشبیه معکوس: شاعر در ابتدا تشبیهی می آورد و بعد جای مشبه و مشبه به را عوض می کند.
مثال :
ز سم ستوران و گرد سپاه زمین، ماه روی و، زمین روی، ماه
تشبیه مشروط :
وقتی شاعر با شرط یا شورطی مشبه را به مشبه به مانند می کند.
مثال:
ماهی، اگر ماه را ز سرو بود قد سروی اگر سرو را ز ماه بود بر
واژه اگر در این بیت از تشبیه مشروط حکایت می کند.
تشبیه تفضیل :
وقتی شاعر مشبه را به مشبه به مانند می کند، اما به نوعی آن را به مشبه به برتری می دهد.
مثال :
تو را اگر چه مه گفتم، ای هور جنت درون آی و بیرون بر از اشتباهم
اول شاعر محبوب را به ماه تشبیه می کند و بعد از آن با مخاطب ساختن او به خورشید بهشت او را بر ماه برتری می دهد.
تشبیه مضمر :
یکی از شاعرانه ترین و زیباترین انواع تشبیه است؛ زیرا در آن شاعر کلام را طوری می آورد که گویی خیال تشبیه ندارد و همین امر سبب می شود، که ذهن مخاطب بیشتر به جستجو بپردازد و ارتباط ها را با دقت بیشتری دنبال کند.
مثال:
نرگس طلبد شیوه چشم تو زهی چشم مسکین خبرش از سر و در دیده حیا نیست
شاعر به طور پنهانی، همانندی نرگس و چشم را بیان کرده است حتی چشم را برتر از نرگس دانسته است.
در این مقاله، به صورت مختصر درباره آرایه ادبی تشبیه صحبت شد؛ امید است با مطالعه این مقاله به درک صحیحی از این آرایه تاثیرگذار برسید.
